درمان وسواس فکری عملی (ارتباط بین وسواس و استرس، اضطراب و افسردگی)
یکی از اختلالات اضطرابی رایج در جهان، اختلال وسواس فکری و عملی است. این اختلال بیشتر در اوایل سنین نوجوانی در افراد آشکار می‌شود و عوامل زیستی، خانوادگی و محیطی در ایجاد شدن آن دخیل هستند. این اختلال اگر درمان نشود می‌تواند بر جوانب مختلف زندگی فرد تاثیر به شدت منفی بگذارد و می‌تواند فرد را دچار اضطراب و افسردگی شدید بکند. وسواس قابل درمان است. بهترین رویکرد درمانی که درمان قطعی را انجام می‌دهد، رویکرد درمانی رفتار درمانی شناختی است. در این مقاله تلاش کردیم اطلاعات دقیق، علمی و کاملی درباره وسواس به شما بدهیم.
Ocd یا وسواس چیست؟
این واژه از حروف سه کلمه‌ای disorder compulsive obsessive به معنای اختلال وسواس فکری و عملی گرفته شده است و یا می‌توان گفت اختلال اراده و وسواس‌گونه.
اختلال وسواس فکری و عملی چیست؟
افکاری هستند که مکررا به صورت آزاردهنده‌ای مزاحم هوشیاری فرد می‌شوند. وسواس‌های عملی، اعمالی هستند که فرد احساس می‌کند مجبور به انجام دادن آنها است، بنابراین، اختلال وسواس فکری و عمل (OCD) با مزاحمت‌های مداوم و غیر قابل کنترل افکار ناخواسته و میل به انجام دادن تشریفات بی معنی مشخص می‌شود. معمولا فرد در اوایل بزرگسالی به وسواس فکری و عملی مبتلا می‌شود.
بخش‌های اختلال وسواس فکری و عملی
بخش اول، وسواس‌های فکری هستند که افکار و ترس‌هایی هستند که باعث دلهره و تشویش می‌شوند، و بخش دوم وسواس‌های عملی هستند که عبارت‌اند از اعمال خارج از اراده و یا مناسکی که شخص مبتلا به OCD آن را انجام می‌دهد تا از شر آن افکار و ترس‌ها خلاص گردد. اگر شما OCD داشته باشید، مغز شما به سادگی از ترس‌ها و نگرانی‌ها عبور نمی‌کند و آنها بارها و بارها در سر شما مدت زیادی می‌چرخند و می‌چرخند. به همین دلیل است که افکار این بیماران به وسواس تعبیر می‌گردد.
انواع وسواس فکری
وسواس‌های فکری اغلب پیرامون وارد کردن صدمه به دیگران، شکست‌های شخصی، خودکشی یا مسائل جنسی هستند. افراد مبتلا به وسواس‌های فکری، احساس می‌کنند کنترل بر ذهن‌شان را از دست داده‌اند.
انواع وسواس‌های عملی
وسواس‌های عملی معمولا تشریفات کلیشه‌ای را شامل می‌شود که موقتا اضطراب را کاهش می‌دهند. نمونه‌های متداول آن عبارت‌اند از: دست شستن مداوم، تمیز کردن مکرر چیزهایی که تمیز هستند، وارسی کردن قفل‌ها، شیرهای آب و مواردی از این قبیل. تشریفات غیره عادی به منظور ایجاد خوش شانسی نیز شکل رایج رفتار وسواسی است.
وسواس عملی چیست؟
وسواس‌های عملی می‌توانند تکرار کلمات یا حرکات باشند. خیلی از مردم دارای افکار نگران‌کننده هستند و اعمال خاصی را انجام می‌دهند تا سعی کنند حال‌شان بهتر شود و احساس خوب‌تری پیدا کنند. به طور مثال: برخی از مردم هنگامی که خانه‌هایشان را ترک می‌کنند، بارها و بارها درب جلویی منزل را چک می‌کنند تا از قفل بودن‌شان اطمینان یابند. البته این همیشه به معنی آن نیست که آنها OCD دارند اما گاهی می‌تواند یکی از نشانه‌های وسواس باشد. وسواس‌های فکری و اعمال غیر ارادی، زمان بسیار بیشتری را میگیرند. به طوری که در روند زندگی عادی و روزمره آنان تاثیر می‌گذارند و آنها را در درازمدت مشوش‌تر می‌سازند.
سبب شناسی اختلال وسواس
اختلال شخصیت وسواس هم مانند اغلب اختلال‌های روانی، از نظر تعامل پیچیده عوامل گوناگون ناشی می‌شوند. شرطی‌سازی کلاسیک، یادگیری مشاهده‌ای و عوامل شناختی و شخصیتی، اهمیت زیادی دارند، ولی عوامل زیستی هم در اختلال‌های اضطراب، از جمله در اختلال وسواس فکری و عملی دخالت دارند. اختلال وسواس فکری و عملی، اغلب به اختلال در عملکرد اجتماعی، هیجانی و آموزشی منجر می‌شود.
ژنتیک
پژوهشگران در تحقیقاتی که تاثیر وراثت را بر اختلال‌های روانی ارزیابی می‌کنند، میزان تطابق را در نظر میگیرند. میزان تطابق، بیانگر درصد دوقلوها و یا سایر خویشاوندانی است که اختلال واحدی را نشان می‌دهند. اگر خویشاوندانی که شباهت ژنتیکی بیشتری با هم دارند، از خویشاوندانی که شباهت ژنتیکی کمتری با هم دارند، میزان تطابق بیشتری نشان دهند، پس این یافته از فرضیه ژنتیکی حمایت می‌کند. به زبان ساده‌تر، اختلال شخصیت وسواس فکری و عملی می‌تواند ژنتیکی نیز باشد اما اگر محیط خوب باشد، عوامل ژنتیکی خودشان را نشان نخواهند داد.
شرطی‌سازی کلاسیک
شرطی‌سازی کلاسیک مارتین سلیگمن با مفهوم آمادگی خود، به ما می‌گوید که فوبی‌ها در انواع خاصی از چیزها یا موقعیت‌ها ایجاد می‌شوند. سلیگمن مانند بسیاری از نظریه پردازان معتقد است که شرطی‌سازی کالسیک اغلب پاسخ‌های فوبیک را ایجاد می‌کنند. با این حال، او می‌گوید تاریخچه تکاملی افراد، آنها را از لحاظ زیستی آماده ساخته که برخی ترس‌ها را راحت‌تر از ترس‌های دیگر فراگیری می‌کنند. پس شرطی‌سازی شناختی که نوعی یادگیری است، می‌تواند در ایجاد این اختلال اضطرابی یعنی وسواس، دخیل باشد. این یادگیری در خانواده و مدرسه اتفاق می‌افتد.
عوامل شناختی
نظریه پردازان شناختی معتقدند که شیوه‌های تفکر خاص، برخی از افراد را نسبت به اختلال‌های اضطرابی آسیب‌پذیرتر می‌سازند. به عقیده این نظریه پردازان، برخی از افراد به احتمال بیشتری از سایر افراد دچار مشکلات اضطرابی می‌شوند، زیرا موقعیت‌های بی ضرر از نر آنها تهدیدکننده و خطرناک به نظر می‌رسند و دومین مورد این است که توجه خود را بیش از حد روی تهدیدها متمرکز می‌کنند تا روی فرصت‌ها. سومین علت این است که به صورت انتخابی اطلاعاتی را به خود یادآوری می‌کنند که تهدیدکننده به نظر می‌رسند.
واژه Anxiety به چه معنا است؟
به معنای تشویش یا نگرانی بیش از حد و شدید است که دل شوره و اضطراب هم به نوعی می‌توان گفت. ما از این واژه برای نگرانی شدید و ترس استفاده می‌کنیم. همه ما گام به گام و به تدریج دچار تشویش و اضطراب می‌شویم، اما افرادی که دچار اختلال تشویش و اضطراب هستند، مانند مبتلایان به OCD، کنترل این احساس را سخت می‌انگارند، به حدی که این تشویش، آنها را از انجام کاری که قصد انجامش را دارند بازمی‌دارد. در زبان روزمره، وسواس داشتن به معنی علاقه واقعی به چیزی داشتن یا دقت در انجام دادن یک کار است. در مورد این بیماران، وسواس اغلب یک ترس و اضطراب است که آنان را وادار می‌کند مدت زیادی به آن فکر کنند و وقت زیادی از آنان می‌گیرد. همچنین این افکار باعث می‌شوند فرد کارهایی را به صورت تکرارشونده و مداوم انجام بدهد تا از این افکار رها شود.
تشویش و اضطراب چیست؟
تشویش یک حالت روحی و روانی است که باعث می‌شود احساس ترس و فشار کنیم. برخی مواقع می‌تواند یک حالت روحی مفید باشد. برای مثال اگر شما در مورد یک آزمون دچار تشویش شدید، آن تشویش شما را تحریک می‌کند که سخت‌تر تلاش کنید و آن کار را بهتر انجام بدهید. به هر حال، تشویش زیاد ممکن است باعث احساس وحشت در شما شود و در نتیجه شما آزمون ندهید و در آن شرکت نکنید. این دیگر مفید نیست و می‌تواند به شما احساس درماندگی و شکست را القا نماید. به گذشته و زمانی فکر کنید که احساس ترس شدید کرده بودید. ممکن است ضربان قلب شما افزایش یافته باشد، پاهایتان لرزیده، یا احساس دل درد داشتید، ممکن است احساس گرگرفتگی کرده باشید و یا کمی سرگیجه داشتید. حتی این امکان وجود دارد که احساسی شبیه گریه کردن یا فریاد زدن را تجربه کرده باشید. این‌ها تماما علائم بالینی دل شوره شدید یا تشویش است که در بدن شما بروز می‌کند. این‌ها چیزهایی نیستند که نگران‌شان باشید. دوباره که به آرامش دست یابید، همه این‌ها از بین می‌روند.
حمله‌های حاد اضطراب و نگرانی بی دلیل
گاه گاهی، یک چرخه نگرانی ممکن است یا می‌تواند منجر به حالتی شود که اصطلاحا به آن حمله حاد و سراسیمگی می‌گویند که درواقع احساس بسیار شدید تشویش است که به طور ناگهانی بروز می‌کند. افرادی که چنین حمله‌ای را تجربه می‌کنند ممکن است بترسند که در حال مردن هستند، احساسی شبیه گریستن یا فریاد زدن داشته باشند. حس کنند کنترل بدن‌شان را ندارند. حالت سراسیمگی می‌توانند بسیار ترسناک باشند، اما قادر نیستند به شما صدمه و زیانی بزنند وتنها در زمان کوتاهی بروز می‌کنند و به همان سرعت هم از بین می‌روند. اگر کسی همراه شما باشد و در کنارتان بنشیند و کمک کند آرامش‌تان را بدست آورید، به توقف این حمله کمک می‌کند. این حالت را اغلب افراد وسواسی تجربه می‌کنند. برخی از این افراد حس می‌کنند اتفاقی برای آنها و کسانی که دوست‌شان دارند خواهد افتاد و از این بابت نگران هستند و…
آیا وسواس قابل درمان است؟
کنار آمدن با وسواس می‌تواند مشکل باشد، اما خوشبختانه این امکان وجود دارد که بهتر شود و بهبود نسبی پیدا کند. وسواس می‌تواند معالجه شود، اغلب توسط یک درمانگر (روانشناس)، که کنار آمدن با افکار مضطرب‌کننده و وسواس‌های عملی مرتبط با آنها را آموزش می‌دهند، قابل درمان است. برخی از افراد پس از معالجه حتی به مرحله‌ای می‌رسند که دیگرهیچ گونه عمل غیره ارادی از آنها سر نمی‌زند. به دلیل اینکه، وسواس یک اختلال تشویش است، آموختن اینکه تشویش چیست و چگونه می‌توان با آن سر و کله زد، به افراد کمک می‌کند با شرایطی شبیه وسواس کنار بیایند.
درمان وسواس فکری و عملی
روش‌های گوناگونی برای معالجه وسواس وجود دارد. از روش‌های ریلکس کردن تا بیان احساسات برای یک درمانگر. در ادامه بیشتر درباره این موارد توضیح می‌دهیم.
رویکرد رفتار درمانی شناختی (CBT)
یکی از معمولی‌ترین معالجات برای وسواس چیزی است مرسوم به رویکرد درمانی رفتار درمانی شناختی. در وهله نخست ممکن است به نظر بسیار جدی بیاید، اما یک نوع درمان است که به افراد کمک می‌کند تا چرخه افکار ناخوانده وسواس‌های عملی را بشکنند. رویکرد رفتار درمانی شناختی به افراد کمک می‌کنند که افکار و ترس‌هایشان را بفهمند و آن وقت برخی افکار وسواس‌گونه و وسواس‌های عملی آن را به چالش بکشند و با آنها برخورد کنند. به طور مثال: اگر کسی بسیار زیاد از بیمار شدن توسط میکروب‌ها واهمه دارد، وسواس عملی او شستن مکرر دست‌هایش است. درمانگرها می‌توانند به افراد مبتلا آموزش دهند که میکروب چیست و چگونه عمل می‌کند. اصرار و برانگیختگی این افراد کمک می‌کند ثابت شود انجام ندادن یک وسواس عملی باعث بروز هیچ اتفاق وحشتناکی نخواهد شد. هر بار که شما از انجام یک وسواس عملی سر باز می‌زنید و هیچ اتفاق بدی نمی‌افتد، صدای وسواس در سر شما خفیف‌تر می‌شود. رویکرد رفتار درمانی شناختی، یک فرایند درمان است که فعال بودن در آن، حقیقتا به شما کمک می‌کند تا تشویش شما کاهش یابد. زیرا بخشی از آدرنالین را که در مراحل مبارزه تولید می‌شود، استفاده می‌کند.
ورزش کردن
شما می‌توانید با خودتان یا دیگران ورزش کنید، وقتی شما ورزش می‌کنید، مواد شیمیایی موسوم به اندروفین در مغز شما آزاد می‌گردد که باعث می‌شود احساس نشاط و شادی کنید. بنابراین ورزش کردن هم می‌تواند به نوعی به کاهش وسواس کمک کند.
ریلکس کردن
وقتی استرس و اضطراب کنترل شود و کاهش یابد، افکار وسواس‌گونه هم به شدت کاهش می‌یابند و مدیریت می‌شوند، در نتیجه وسواس عملی هم تا حد زیادی می‌تواند درمان شود. انجام دادن تمرینات مدیتیشن، ریلکسیشن، یوگا و تمرینات ذهن آگاهی را فراموش نکنید. حتما هر روز از این تمرینات انجام بدهید. تنفس عمیق در طول روز هم می‌تواند به شدت کمک‌کننده باشد. حتی اگر حال‌تان خوب است، تنفس عمیق را فراموش نکنید.
به اندازه کافی بخوابید
خواب خوب و به اندازه کافی می‌تواند به شما انرژی و سلامتی بدهد. این موضوع در کاهش علائم وسواس کمک می‌کند. هر چقدر کمتر بخوابید، بیشتر دچار تنش، اضطراب و خستگی می‌شوید. این موارد، تشدیدکننده وسواس هستند.
تغذیه مناسب داشته باشید
کمتر از موارد تحریک‌کننده مثل کافئین استفاده کنید و بیشتر سعی کنید غذاها و نوشیدنی‌های سالم و مقوی مصرف کنید. این موضوع به سلامت جسم و ذهن‌تان کمک زیادی می‌کند.
نگرانی‌هایتان را بررسی کنید
وقتی درباره چیزی دچار افکار منفی و نگرانی شدید می‌شوید، آنها را با منطق بررسی کنید و ببینید چند درصد افکار و نگرانی‌هایتان درست و معتبر هستند؟ برایشان مثال نقض بیاورید یا سعی کنید خودتان را قانع کنید که نگرانی‌تان بی جا است. مثلا اگر دچار فکر وسواسی شده‌اید که نکند همسرتان در حال خیانت کردن به شما است و برای تسکین این اضطراب، هر نیم ساعت یک بار با او تماس می‌گیرید و می‌پرسید کجا است، این دفعه این نگرانی را روی کاغذ بنویسید و یادداشت کنید که چند درصد احتمال دارد این اتفاق رخ بدهد و برای اتفاق نیفتادنش یا افتادنش دلیل بنویسید. مثلا بنویسید که همسرتان در این سال‌ها به شما ثابت کرده است که وفادار است، پس شک شما درونی است و حقیقت ندارد. با پاسخ منطقی دادن به افکارتان، می‌توانید به شدت آن را کنترل کنید.
به خودتان پاداش بدهید
حتی اگر فقط یک بار در روز توانستید فکر یا عمل وسواسی‌تان را کنترل کنید و آن را کاهش بدهید، به خودتان پاداش بدهید. این پاداش می‌تواند یک لیوان چای یا یک خرید باشد. مثلا اگر هر روز یک ساعت دستان‌تان را می‌شستید اما امروز موفق شدید زمان آن را به 55 دقیقه کاهش بدهید، بابت این 5 دقیقه کاهش، به خودتان پاداش بدهید. پاداش دادن به خود باعث می‌شود مغزتان از کار و تلاشی که کرده است لذت ببرد و اراده لازم را کسب کند که این رفتار درست را تکرار کند و بیشتر روی آن کار کند.
میزان شیوع وسواس فکری و عملی
از هر صد کودک، یک نفر به وسواس مبتلا است. این بدان معناست که اگر شما هم وسواس دارید، حتما تعداد دیگری این بیماری را دارند و شما تنها نیستید. وسواس می‌تواند شدید باشد یا در حد متوسط، اما تمامی مبتلایان به وسواس، وسواس‌های فکری و عملی را تجربه می‌کنند.
سوالات متداول
-
علائم رایج وسواس کدام‌اند؟
- ترس از آلودگی و کثیفی
- شک داشتن افراطی به برخی از مسائل و تمایل به چک کردن مداوم برای از بین بردن شک و تردید
- چیدن همه چیز به صورت منظم و متقارن
- داشتن افکار تهاجمی و مداوم درباره ترس از دست دادن کنترل یا دیوانه شدن یا ترس از بیمار شدن خود یا دیگران
- افکار ناخواسته و تکرارشونده درباره مسائل مذهبی و جنسی
-
آیا وسواس خود به خود درمان می‌شود؟
علائم وسواس در طول زندگی با شدت یکسان ادامه پیدا نمی‌کنند یعنی گاهی ممکن است کم و زیاد شوند اما این طور نیست که وسواس خود به خود ریشه کن و درمان شود. گاهی افراد در مقطعی از زندگی خود احساس می‌کنند علائم وسواس در آنها کاهش یافته است و این فکر اشتباه در آنها ایجاد می‌شود که درمان شده‌اند و همه چیز تمام شده است اما بعدها وقتی در شرایط استرس‌آور قرار میگیرند، مجدد وسواس آشکار می‌شود. این موضوع به این دلیل اتفاق می‌افتد که وسواس خود به خود درمان نمی‌شود مگر آن که به صورت تخصصی به کمک مشاور روی ذهن، رفتار و باورهایتان کار کرده باشید.
-
آیا وسواس نوعی اضطراب است؟
بله اختلال شخصیت وسواس، در دسته اختلالات اضطرابی قرار می‌گیرد و درواقع نوعی اضطراب محسوب می‌شود.
-
فرق بین اضطراب و وسواس چیست؟
اضطراب فقط فکر است اما وسواس، افکاری است که به یک عمل یا رفتار تکرارشونده منجر می‌شود. تفاوت بین اضطراب و وسواس این است.
-
وسواس با افسردگی ارتباطی دارد؟
بله افراد وسواسی معمولا در معرض خطر ابتلا به افسردگی نیز هستند. علت این موضوع این است که فرد وسواسی، کم کم از بهبودی و ادامه زندگی خود ناامید می‌شود، خسته می‌شود و ممکن است افکار منفی او را به سمت خودکشی و… ببرد. این افراد نمی‌توانند از زندگی لذت ببرند چون مدام با افکار و رفتارهای منفی و تکرارشونده دست و پنجه نرم می‌کنند. همین موارد جزوی از علائم افسردگی هستند.
-
کدام خوراکی‌ها و مواد غذایی برای درمان وسواس مفید هستند؟
- آجیل
- تخم مرغ
- لوبیا
- گوشت
- میوه‌ها
- سبزیجات
- غلات کامل
- و…
البته توجه داشته باشید که این موارد وسواس را درمان نمی‌کنند اما در کنار روند درمان، می‌توانند موثر واقع شوند.
-
برای درمان وسواس فکری و عملی، نیاز به مصرف دارو هم وجود دارد؟
نمی‌توان به این سوال پاسخ قطعی داد چون بستگی به مراجعه‌کننده و شدت وسواس او دارد. ابتدا فرد باید به روانشناس مراجعه کند تا بررسی‌های لازم انجام شود و در صورتی که روانشناس صلاح بداند، فرد لازم است به روان پزشک هم مراجعه کند تا داروهای لازم را تهیه و مصرف کند.
-
آیا افراد وسواسی ممکن است دچار حملات پانیک شوند؟
بله ممکن است. این افراد به دلیل سطح اضطراب بالایی که معمولا تجربه می‌کنند، ممکن است دچار حملات پانیک یا وحشت‌زدگی هم بشوند.
-
چطور بر افکار وسواسی غلبه کنیم؟
- حواس خود را پرت کنید یعنی وقتی افکار منفی به ذهن‌تان هجوم می‌آورند، خودتان را با کارهای مفید و لذت‌بخش دیگر سرگرم کنید تا تمرکزتان روی افکارتان نباشد.
- افکارتان را بررسی کنید و ببینید چقدر منطقی هستند یا چند درصد احتمال دارد به وقوع بپیوندند.
- هدفمند زندگی کنید.
- روی افزایش عزت نفس‌تان کار کنید.
- مدیتیشن کنید.
- شناسایی کنید که چه عواملی باعث می‌شوند علائم وسواس در شما شدید شود. سعی کنید با کمک مشاور بر این عوامل پیروز شوید تا بتوانید در این موقعیت‌ها هم وسواس‌تان را مدیریت کنید.
-
وسواس با کدام طرحواره‌ها ارتباط دارد؟
طرحواره معیارهای سختگیرانه می‌تواند فرد را مبتلا به اختلال شخصیت وسواس بکند.
-
وسواس معمولا از چه سنی در فرد ایجاد می‌شود؟
وسواس در دوران کودکی هم ممکن است آشکار شود اما معمولا از اوایل سنین نوجوانی خودش را نشان می‌دهد.
سخن پایانی
وسواس در زبان عامیانه به معنی دقت زیاد داشتن روی یک کار و یا به معنی علاقه داشتن زیاد به یک کار یا فعالیت است. ما حتی گاهی به کارمندان یا افراد دیگر زندگی‌مان تاکید می‌کنیم که فلان کار را با وسواس انجام بده! یعنی زیاد دقت کن. اما در علم روانشناسی، وسواس معنای دیگری دارد. فردی که در طول روز زیاد درگیر افکار منفی و مضطرب‌کننده است و در نتیجه آن دست به اعمالی تکرارشونده می‌زند و این موضوع زندگی‌اش را به نوعی مختل کرده است، این فرد درواقع دچار نوعی اختلال شخصیتی است که باید تحت درمان قرار بگیرد وگرنه زندگی و سلامت روانش آسیب شدیدی خواهد دید. شاید باورکردنی نباشد که وسواس قابل درمان است اما حقیقت دارد که درمان می‌تواند صورت بگیرد و وسواس اختلالی نیست که برگشت‌پذیر باشد، مگر آن که حرفه‌ای روی آن کار نکرده باشید. پس اگر علائم وسواس را دارید، حتما از درمانگر یعنی روانشناسی کمک بگیرید و در کمار جلسات مشاوره خود می‌توانید از راهکارهای عمومی این مقاله هم بهره‌مند شوید.
