انواع تنبیه کودک (تنبیه بچه از نظر روانشناسی)
فرایند تربیت فرزند بسیار فرایند حساس و مهمی است که البته سختی‌های خاص خودش را دارد. خلق و خوی برخی از کودکان، پرخاشگر و لجباز است و تربیت کردن آنها بسیار دشوار. به همین دلیل والدین باید بدانند که برای تربیت کودک‌شان از چه رفتارهایی باید استفاده کنند تا کودک آسیب نبیند. تنبیه‌های بدنی که اصلا توصیه نمی‌شود. تنبیه باید اصولی و درست باشد تا تاثیرش ماندگار باشد و به سلامت روانی کودک نیز آسیب نزند. در این مقاله درباره تنبیه اصولی و درست کودک، آموزش دادیم. اگر فرزند دارید یا قصد فرزندآوری دارید، توصیه می‌کنیم حتما این مقاله علمی را تا آخر مطالعه کنید.
تشویق یا پاداش چیست؟
تشویق، فرایند پاداش‌دهی است به رفتار فرد، یعنی برانگیختن شوق و علاقه مجدد او به همان رفتار. این پاداش طیف وسیعی می‌تواند داشته باشد به طوری که از یک نگاه تحسین‌آمیز تا یک تشویق مالی بزرگ یا اهدا رتبه یا مقامی را شامل می‌شود. در هر حال این فرآیند در زندگی انسان گستردگی دارد و عمده افراد آن را به کار می‌برند، شاید بدون آن که با جنبه‌های مختلف آن یا کارکرد آن با شیوه‌های صحیح اجرای آن آگاهی داشته باشند.
تشویق‌ها درواقع همان تقویت‌کننده‌های مثبت هستند که به عنوان محرک رفتار مطلوب، به ایفای نقش می‌پردازند. درواقع در روان شناسی، تشویق با تقویت بیان شده و تقویت، عامل افزایش رفتاری است که تقویت شده است. به طور مثال، کودکی که به دلیل جمع کردن اسباب بازی‌های خود، بعد از تمام شدن بازی‌اش، یک تشویق لفظی مانند آفرین، لبخند مادر، نوازش، و یا تشویق مادی مانند شکلات دریافت می‌کند، در روزهای بعد، نیز این کار را انجام خواهد داد تا پاداش بگیرد. بنابراین رفته رفته، این عمل به شکل رویه ثابت و قانونمند در او جای می‌گیرد.
تنبیه چیست؟
تنبیه در لغت به معنای آگاهی دادن و بیدار کردن رفتار درست است. در اصطلاح، تنبیه، عبارت است از مجازات انسانی که کار ناپسندی انجام داده است و به منظور جلوگیری از تکرار و ترک آن رفتار انجام می‌شود. در روان شناسی، تنبیه همان تقویت‌کننده منفی است که سبب کاهش رفتار نامطلوب به شکل موقت می‌شود. بنابراین تشویق و تنبیه، به منزله سیستمی هستند که رفتارهای مطلوب و نامطلوب را کنترل می‌کنند.
چرا برخی از کودکان، بی مسئولیت تربیت می‌شوند؟
براساس تحقیقات انجام شده در زمینه تشویق و تنبیه، و بررسی این موضوع که علت بی مسئولیتی کودکان در خانواده چه عواملی است، خانواده‌ها را به سه دسته تقسیم می‌کنند:
خانواده‌های باری به هر جهت
این دسته از خانواده‌ها، هیچ قانون و اصولی را برای رفتار افراد آن ندارند. یعنی اجازه می‌دهند فرزندان‌شان هرطور که می‌خواهند رفتار کنند و خودشان از کودکی مستقل باشند البته استقلال از لحاظ افراطی منظورمان است و نه استقلال سالم.
خانواده‌هایی که مرتبا قانون را تغییر می‌دهند
مثلا به کودک می‌گویند رفتن به کوچه و بازی کردن در آنجا کار بدی است، اما در زمان‌هایی که کار دارند، کودک را تشویق به رفتن به کوچه می‌کنند.
خانواده‌هایی که قانون دارند، اما به آن عمل نمی‌کنند
به طور مثال، قانون این است که کودک ساعت 9 شب به رختخواب برود، اما بعضی اوقات پدر می‌گوید عیبی ندارد، فردا جمعه است، بگذار بیدار بماند. عدم وحدت بین مادر و پدر و اختلاف زیاد در سبک فرزندپروری‌شان، سبب ایجاد مشکل در خانواده می‌شود.
نقش تنبیه یا تشویق در مسئولیت‌پذیر شدن کودک
کودکان در گروه‌های سه گانه خانواده‌های مذکور، بی مسئولیت بوده و در آینده افراد غیر مفید و هنجارشکن برای جامعه می‌باشند. این افراد در بزرگسالی از عهده شغل‌های قانونمند برنمی‌آیند و اکثرا از وضع موجود، ابراز نارضایتی دارند. بنابراین برای پرورش کودکی مسئولیت‌پذیر، در ابتدا باید خانواده و والدین، خصوصا مادر، مسئولیت‌پذیر باشند و بعد این مسئولیت‌پذیری را به کودک منتقل کرد. برای این کار، همراه کردن مسئولیت‌پذیری با تشویق و تنبیه منطقی، بسیار مفید می‌باشد. همه انسان‌ها، تا آخر عمر نیازمند تحسین و ترغیب هستند، اما در هر گروه سنی، نوع این عمل بسته به درک و فهم فرد، متفاوت است. به طور کلی هر تشویق و تنبهی مناسب با سن و عمل انجام شده فرق می‌کند.
چرا برخی از کودکان اعتماد به نفس ندارند؟
یکی از مشکلاتی که در کودکان دیده می‌شود این است که به خود اعتماد ندارند و یا به معنای دیگر، دارای عدم اعتماد به نفس هستند. چندین علت را می‌توان در این باره، نام برد:
- کودک در حال تغییر و دگرگونی است و این خود، سبب عدم ثبات در او می‌گردد.
- والدین، فرصت و مجال لازم را برای شکوفایی و ابراز فرد به او نمی‌دهند و مرتب به او می‌گویند که فعلا این کار برای تو زود است. بدیهی است وقتی کودک توسط دیگران مورد تایید قرار می‌گیرد، اعتماد به نفس در او افزایش می‌یابد و می‌تواند به مسئولیت‌پذیری بیشتر کودک بیانجامد. درواقع، والدین باید کودک را به چشم فردی مهم در امور زندگی خود دخیل سازند و برای هر رفتار مطلوبی که از او سر می‌زند، وی را تحسین و تشویق کنند. در این هنگام، کودک احساس می‌کند مهم و مورد توجه بوده. در نتیجه، خلاقیت و عزت نفس، در او پرورش می‌یابد. شاید برخی از والدین جزو کسانی هستند که سعی و تلاش خود را صرفا در جهت بزرگ کردن جسمانی فرزند خود و تامین نیازهای زیستی او، مصروف داشته و با اهتمام فوق‌العاده‌ای این کار را انجام می‌دهند.
واقعیت این است که از چنین والدینی باید تشکر نمود، اما در این سوال مطرح می‌گردد که آیا رسالت والدین صرفا تامین زیستی و مادی کودک است و آیا با توجه بیش ازحد به جنبه‌های جسمانی و عدم توجه به جنبه‌های پرورش شخصیت می‌توان از یک کودک سالم یاد کرد؟ حقیقتا رسالت مهمی که باید به آن توجه داشت، تربیت و پرورش اخلاقی و عاطفی کودکان می‌باشد.
دیدگاه‌های مختلف در مورد تنبیه و تشویق
دیدگاه اسکینر
در حوزه روان شناسی، دیدگاه اسکینر، روان شناس رفتارگرا، قابل توجه است. اسکینر معتقد است، در انسان‌ها یک استعداد ارثی وجود دارد که براساس آن، افراد نسبت به کسانی که با آنها رفتار محبت‌آمیز دارند، تقویت‌کننده هستند و با محبت رفتار می‌کنند و نسبت به کسانی که با آنها رفتار خصمانه دارند و تنبیه‌کننده هستند، با پرخاشگری رفتار می‌کنند. اسکینر با جدیت بیشتری، استفاده از تنبیه را به طور کلی نامطلوب و بی اثر می‌داند. دلایلی چند برای ادعای خودش مطرح می‌کند:
- تنبیه آثار جانبی نامطلوبی به بار می‌آورد مانند ترس و اضطراب و…
- تنبیه اغلب، یک پاسخ نامطلوب را جایگزین پاسخ نامطلوب دیگر، می کند. مثلا گریه به جای شکستن ظرف.
دیدگاه هولز
در این میان، روانشناسان دیگری همچون هولز، با وجود شرایط خاصی، استفاده از تنبیه را در امر تغییر رفتار مفید می‌دانند.
دیدگاه روانشناسان دیگر
دیدگاه دیگر روان شناسان رفتارگرا در زمینه شرطی‌سازی عامل نیز حائز اهمیت است. درواقع شرطی‌سازی عامل تلویحات بسیاری در زمینه پرورش و تربیت کودک دارد که نمونه‌ای از آن را ذکر می‌نماییم. به طور مثال اگر کودکی در هنگام خواب قشقرق به پا کند و خواستار این باشد که پدر و مادر، در کنارش بمانند، با نادیده گرفتن گریه و زاری او از جانب والدین، از ارائه تقویت‌کننده، یعنی توجه کردن به کودک، میبایست قشقرق راه انداختن کودک را خاموش کنند.
آیا همیشه باید تشویق انجام شود؟
برای کاری که کودک انجام می‌دهد، همیشه او را مورد تشویق و تقویت قرار ندهید. مثلا هر زمان که او خود لباسش را می‌پوشد، به او تقویت مثبت ندهید. بلکه هر سه یا چهار بار، او را تشویق کنید. زیرا اگر کودک به این موضوع شرطی شود که به دنبال انجام یک عمل حتما تشویق و تقویت دریافت خواهد کرد، در صورت عدم تشویق، آن عمل را انجام نخواهد داد. از آن سو نباید تقویت رفتار مطلوب، فراموش و یا قطع شود. اگر رفتارها با تقویت افزایش یابد، در صورت عدم تقویت، رفتار به تدریج کاهش می‌یابد که به اصطلاح آن را خاموش‌سازی می‌گویند.
عوارض و پیامدهای تنبیه اشتباه مثل تنبیه بدنی
تنبیه باید با سن و میزان عمل انجام شده متناسب باشد، چرا که در صورت تنبیه بی مورد، کودک پرخاشگر شده و دیگر از تنبیه نمی‌ترسد و رفتارهای نامطلوب، جایگزین رفتارهای مطلوب اوخواهد شد. البته لازم به ذکر است که منظور از تنبیه، کارهایی مانند: محروم کردن کودک از چیزی، قهر، عدم توجه و مانند اینها می‌باشد، زیرا تنبیه بدنی هیچ وقت نتیجه مثبت نداشته و برعکس، عوارض جانبی شدیدی را نیز بر جای می‌گذارد. تنبیه اشتباه، شخصیت کودک را متزلزل می‌کند و عزت نفس را در او کاهش می‌دهد. تنبیه سبب می‌شود که کودک شخصیتی پرخاشگر داشته و در بزرگسالی همین روند تربیتی را برای کودک خویش در پیش بگیرد. همچنین موقعیت اجتماعی فرد را تضعیف می‌کند.
روش‌های تنبیه درست کودک
یکی از تقویت‌های منفی درست می‌تواند به شکل عدم توجه به عملکرد اتفاق بیفتد. به طور مثال، کودک از شما می‌خواهد که دیرتر بخوابد و شما احساس می‌کنید که موقعیت مناسبی برای بیدار بودن کودک نیست. یک بار به او بگویید به خاطر اینکه فردا باید زود بیدار شوی، باید زود به رختخواب بروی تا فردا خسته و خواب‌آلود نباشی. اگر کودکی بی تابی کرد و شروع به گریه و نق زدن نمود، دیگر توجهی به او نکنید، گویی که اصلا او را نمی‌بینید و نمی‌شنوید. این کار در دراز مدت سبب تغییر رفتار در جهت مثبت می‌گردد.
یکی دیگر از روش‌های درست تنبیه این است که از کودک بخواهید کار اشتباهی که انجام داده است را جبران کند البته با کمک شما. مثلا اگر کودک اتاقش را بهم ریخته است، به او بگویید که کارش اشتباه بوده است و از او بخواهید که برای جبران اشتباهش، اتاقش را مرتب کند. البته با کمک شما چون ممکن است او نتواند اتاقش را به تنهایی مرتب کند و در این صورت نیاز به کمک شما وجود دارد.
انواع تنبیه
مجموعا می‌توان دو نوع کلی برای تنبیه مطرح نمود: تنبیه غیر تربیتی و تنبیه تربیتی.
تنبیه‌های غیر تربیتی
این نوع تنبیه‌ها را می‌توان در سه نوع، مطرح نمود:
- تنبیه کلامی: استفاده از کلماتی مثل احمق، بی عرضه و…
- تنبیه‌های غیر کلامی: تنبیه‌های بدنی و روانی، مثل زندانی کردن کودک در اتاق یا حمام، سیلی زدن و…
- تنبیه‌های ترکیبی: که تلفیقی از هر دو نوع فوق می‌باشد
تنبیه‌های تربیتی
این نوع تنبیه‌ها، انواع دیگری از تنبیه‌ها هستند. این گونه تنبیه‌ها، همان تقویت‌کننده‌های منفی به حساب می‌آیند. این روش در آغاز، وقت گیر به نظر می‌رسید، ولی در درازمدت باعث تغییر رفتار شده و همچنین، هیچ گونه عوارض جانبی در بر ندارد. برخی از این روش‌ها عبارتند‌اند از:
- بی توجهی کردن: این مسئله پیش‌تر توضیح داده شده است. با بی توجهی به رفتار نامطلوب، در حقیقت از دادن پاداش به کودک جلوگیری می‌کنید. اما اگر این تنبیه را انتخاب کرده‌اید، هرگز از نق نق‌ها و گریه‌های کودک خسته نشوید. زیرا در صورت تسلیم شدن، نه تنها هیچ اثر مفیدی نخواهد داشت، بلکه همان رفتاری که قصد از میان برداشتن آن را داشته‌اید، تقویت می‌شود.
- محروم‌سازی: در این گونه تنبیه، کودک را به علت انجام امری نامطلوب مثلا دعوا با کودک کوچک‌تر، از تقویت‌کننده‌ای که مورد علاقه اوست محروم می‌کنیم. در مثال بالا مثلا کودک را از تماشای تلوزیون به مدت یک روز محروم می‌کنیم.
- جا به جاسازی تقویت‌کننده‌ها: در این مورد، تقویت‌کننده منفی را جایگزین تقویت‌کننده مثبت می‌کنیم. به طور مثال، اتاق را جمع و جور نکرده و بعد از تذکرات متعدد باز هم به این مسئله بی توجه می‌باشد، می‌توان به او گفت:«امروز به جای رفتن به پارک به دلیل ریخت و پاش بودن اتاقت، در اتاق خواهی ماند. باید اتاق را جمع و جور کنی و بعد می‌رویم.» یک تقویت‌کننده مثبت را از او گرفته و علت آن را هم به کودک توضیح می‌دهیم.
- اگر قصد تنبیه کودک را به شکل تنها گذاشتن او در اتاق و یا مکانی دیگر دارید، حتما توجه داشته باشید مکان مورد نظر نباید دارای تقویت‌کننده‌ها و محرک‌های بسیار باشد، زیرا سبب ایجاد اضطراب و هراس در کودک می‌شود.
نکاتی درباره تنبیه کودک
- هرگز از تنبیه بدنی استفاده نکنید، زیرا تنها عامل مفید در جهت تغییر رفتار نمی‌باشند، بلکه سبب شکل‌گیری شخصیتی تو سری خور و پرخاشگر در کودک می‌گردد.
- باید کودک را به خاطر عمل ناپسندی که انجام داده است در میان جمع خجالت بدهیم، زیرا این موضوع نوعی سوءاستفاده از رفتار به حساب می‌آید.
- هرگز نباید به دلیل رفتار ناپسند کودک، او را با خواهر و برادر و یا همسالان خود قیاس کنیم. این عمل سبب کاهش عزت نفس در او می‌گردد.
- هر گاه از دست کودک خود عصبانی هستید سعی کنید مدتی در اتاق و یا مکانی که او حضور ندارد، بمانید تا تصمیمی درست برای او اتخاذ نمایید. هیچ گاه فراموش نکنید که کودک در سنین 2 تا 4 سالگی دارای شخصیتی در حال شکل‌گیری بوده و هر اقدام شما در روند شکل‌گیری شخصیت وی موثر می‌باشد.
- پدر و مادر باید در تربیت و ایجاد نظم و انضباط در کودک، همسو باشند. نبود وحدت بین این دو، اصلی‌ترین عامل نافرمانی در کودک است. به طور مثال، کودک برادر کوچک خود را کتک زده و پدر از او عصبانی است، مادر به او لبخند می‌زند. در این صورت، مسلما عمل خطا، تکرار خواهد شد.
- اگر قصد تنبیه تربیتی و منطقی کودک را دارید، بلافاصله بعد ازعمل ناپسند تنبیه سالم را انجام دهید و هرگز زیر حرف‌تان نزنید، زیرا کودک متوجه می‌گردد که گفته شما با عمل همراه نیست.
سوالات متداول
-
چرا پدر و مادر، فرزندشان را تنبیه می‌کنند؟
به این علت تنبیه اتفاق می‌افتد که کودک رفتار اشتباهش رو بپذیرد و رفتار درست را یاد گرفته و انجام بدهد. یعنی تنبیه برای اصلاح رفتار و تقویت مسئولیت‌پذیری کودک انجام می‌شود.
-
رایج‌ترین نوع تنبیه کدام است؟
متاسفانه رایج‌ترین نوع تنبیه در جهان، زندانی کردن کودک در یک مکان است. به خصوص در مکانی ترسناک و تاریک. البته این نوع تنبیه بیشتر مضر است تا مفید و به کودک آسیب‌های شدیدی می‌زند که این آسیب‌ها تا بزرگسالی هم ادامه دارد.
-
آیا تنبیه کردن کودک قانونی است؟
اگر والدین به دلیل موجه فرزندشان را تنبیه کرده باشند، بله قانونی است. در غیر این صورت خیر و اگر قانون مطلع شود، می‌تواند والدین را مجازات کند.
-
ضربه زدن به دست کودک، خوب است؟
هر نوع تنبیه و ضربه بدنی از خفیف گرفته تا شدید، اشتباه و مضر است.
سخن پایانی
کودکانی که تحت تنبیه بدنی والدین قرار می‌گیرند، در آینده دچار بیماری‌های روحی و روانی بسیار شده، مثل شخصیت‌های ضداجتماعی، فرار از مدرسه، بزهکاری، اعتیاد و سومصرف مواد، شکست‌های شغلی، افت تحصیلی، طلاق و… در آنها بسیار شایع می‌باشد. در اثر تنبیه بدنی، کودک می‌آموزد که از انجام آن کار به دلیل تنبیه نشدن خودداری کند. اما همان کار را در موقعیتی دیگر انجام می‌دهد. درواقع اثر تنبیه زودگذر و موقتی و خاص شرایط ویژه می‌باشد. در تنبیه، کودک متوجه علت تنبیه و بدی کار خویش نمی‌شود و در غیاب مجازاتگر، آن کار را دوباره تکرار می‌کند. به همین دلیل والدین باید اصول درست تنبیه فرزند را یاد بگیرند. ما در این مقاله تلاش کردیم درباره این موضوع آموزش بدهیم تا تربیت فرزند را به خوبی و به درستی انجام بدهید.
